Program hodowlany ochrony zasobów genetycznych
    koni rasy małopolskiej

    Historia rasy

Termin “Małopolska Rasa Koni” pojawił się 27.XII.1962 r. kiedy to ukazało się Rozporządzenie Ministra Rolnictwa w sprawie prowadzenia ksiąg zwierząt zarodowych. Rok później wydano I tom Księgi Stadnej Koni Małopolskich. Celem takiego działania było ujęcie w pewne ramy pogłowia koni gorącokrwistych związanych z rejonem ówczesnej Małopolski, którą tworzyły województwa: kieleckie, lubelskie, krakowskie i rzeszowskie. Konie te ze względów genetycznych i fenotypowych odznaczały się wyraźną odrębnością wobec koni szlachetnych z pozostałych dzielnic Polski.

Początki konsolidacji typu koni małopolskich sięgają wieku XVII kiedy to na krajowe pogłowie koni coraz silniej oddziaływać zaczęły reproduktory pochodzenia orientalnego. Proces ten najwyraźniej był widoczny na ziemiach Małopolski, która wówczas obejmowała swym zasięgiem olbrzymie obszary południowo – wschodniej Rzeczypospolitej, od Krakowa po granice z imperium tureckim.

Przemożny wpływ reproduktorów orientalnych trwał przez cały wiek XVII, XVIII i pierwszą połowę wieku XIX. W rezultacie przekrój krajowego pogłowia przybrał charakter orientalnej półkrwi. Począwszy od drugiej połowy wieku XIX zaznaczył się wpływ koni pełnej krwi angielskiej zarówno w formie czystej jak i poprzez rozmaite szczepy półkrwi. Wpływ koni orientalnych był jednak wciąż bardzo silny. Szczególnie ważną rolę odgrywać zaczęły orientalne rody półkrwi pochodzenia austro – węgierskiego kształtowane na podobnej bazie jak dawne konie polskie, pod wpływem podobnych prądów krwi i w podobnych warunkach przyrodniczych. Wzmogło się również oddziaływanie koni czystej krwi arabskiej.  Przenikające się nawzajem prądy krwi arabskiej i angielskiej sprawiły, iż dominującym typem koni na terenach Małopolski stały się angloaraby półkrwi.

Wpływ poszczególnych prądów krwi, wzajemne przenikanie się ras i rodów, nie zawsze i nie wszędzie było równomierne, to też nie ustalił się jednolity typ konia małopolskiego. Różnorodność materiału wyjściowego, na podstawie którego tworzono I Tom Księgi Stadnej Koni Małopolskich była dość duża. Przy jego opracowywaniu wydzielono początkowo pięć działów. Dział I, najliczniejszy skupiał angloaraby półkrwi bez przewagi konkretnego typu, które w literaturze hipologicznej z lat 60 –tych spotykane są pod nazwą tzw. ”właściwych koni małopolskich”, dział II gromadził konie z przewagą krwi gidranów, dział III tworzyły konie zdominowane krwią rodów furioso i przedświt, dział IV – lipicanery i ich pochodne, dział V – angloaraby pochodzenia francuskiego. Ostatecznie do takiego podziału księgi nie doszło, niemniej jednak przez pewien czas funkcjonowały pojęcia regionalnych odmian koni małopolskich, które następnie samoistnie zanikły.

Uzasadnienie konieczności ochrony

Konie małopolskie zachowały najwięcej cech dawnych koni rodzimych. Na ogół posiadają one wiele cech konia orientalnego, pod wpływem którego przez wiele dawnych lat rozwijała się polska hodowla. Uwzględniając te argumenty wydaje się słuszne, aby program ochrony rasy małopolskiej stworzony został w oparciu o pogłowie koni małopolskich odznaczających się wyraźnymi znamionami krwi orientalnej.

Konieczność ochrony rasy małopolskiej wynika ze współoddziaływania trzech podstawowych zagrożeń:

1. spadku liczebności reprezentantów rasy,
2. oddziaływania obcych prądów krwi, które doprowadzają do zmiany typu w nieodpowiednim kierunku.,
3. niekorzystnych zjawisk społeczno-ekonomicznych na terenach południowo-wschodniej Polski.

Bardzo istotnym argumentem skłaniającym do szczególnego traktowania rasy małopolskiej jest fakt, iż powstała ona w wyniku wielowiekowej pracy kolejnych pokoleń polskich hodowców, a jej profil świadczy o kontynuacji odwiecznej polskiej tradycji opartej na umiejętnym posługiwaniu się krwią orientalną. Wobec powyższego rasę małopolską należy postrzegać nie tylko w kontekście czysto zootechnicznym, ale także poprzez pryzmat dziedzictwa narodowego.

Pogłowie koni małopolskich spada w alarmującym tempie. W 1998 r. w Księdze Głównej Koni Rasy Małopolskiej wpisane były 2602 klacze.W 2003 r. ich liczba spadła do 1944 szt. W ciągu 5 lat stan klaczy zmniejszył się o ponad 25%.  Kraje Unii Europejskiej wyznaczyły poziom bezpieczeństwa dla istnienia ras określając minimalną liczbę samic w granicach Wspólnoty na 5000 szt. W przypadku koni małopolskich granica bezpieczeństwa została już dawno przekroczona. W ostatnich latach zmniejszył się wyraźnie remont ogierów.

Przedstawione dane liczbowe dotyczą ogółu koni małopolskich a zestawienie w rozbiciu na angloaraby i pozostałe konie małopolskie przyniosłoby jeszcze bardziej alarmujący efekt.

 1.  Cele programu

Celem programu ochrony zasobów genetycznych rasy małopolskiej jest zachowanie genotypu małopolskiego konia półkrwi angloarabskiej, charakteryzującego się cechami określonymi w docelowym wzorcu, a z czasem ugruntowanie modelu konia małopolskiego jako polskiego angloaraba półkrwi.

Konie małopolskie zakwalifikowane do programu ochrony mają pełnić rolę banku odpowiednich genów i produkować ogiery, które oddziaływać będą na populację koni małopolskich nie objętą programem. Rozrastająca się populacja chroniona ewoluować powinna w kierunku określonym przez docelowy wzorzec.

Docelowy wzorzec zakłada, że konie małopolskie powinny być końmi wierzchowymi z ewentualnym, alternatywnym wykorzystaniem zaprzęgowym. Szczególną rolę odgrywać powinny w agroturystyce, gdzie wachlarz form użytkowania jest największy i obejmuje zarówno naukę jazdy konnej i powożenia, jazdę spacerową jak i wielodniowe rajdy. Równie wszechstronne zastosowanie powinny znaleźć konie małopolskie w sporcie kwalifikowanym, zwłaszcza w WKKW i powożeniu.

Konie małopolskie powinny się odznaczać plennością, długowiecznością, bardzo dobrym wykorzystaniem paszy, odpornością na choroby i złe warunki bytowe, wytrzymałością w użytkowaniu i predyspozycjami do długotrwałej jazdy terenowej w trudnych warunkach. Do ich znamiennych cech należałoby zaliczyć: suchą konstytucję, długie linie, harmonijną budowę, długą szyję i orientalną urodę. Kończyny suche, łopatka długa i skośna, zad z wysoką nasadą ogona, kłąb dobrze zarysowany, grzbiet mocny. Temperament żywy, charakter łagodny.

    Zasady wyboru klaczy do programu ochrony:

Do programu ochrony mogą być zakwalifikowane klacze, które:

1. posiadają typ i inne charakterystyczne dla rasy cechy określone w programie hodowlanym;
2. wykazują się zdrowiem, prawidłową budową i rozwojem;
3. zostały zbonitowane na co najmniej 75 pkt. w skali 100-punktowej, w tym za typ co najmniej na 13 pkt.;
4. pod względem rodowodowym spełniają następujące warunki:

• –    są wpisane do części głównej księgi tzn pochodzą co najmniej od dwóch pokoleń przodków rasy małopolskiej lub ras biorących udział w jej tworzeniu;
• –    pochodzą po rodzicach wpisanych do księgi koni ras: małopolskiej (z wyłączeniem działu II), pełnej krwi angielskiej, czystej krwi arabskiej, czystej krwi angloarabskiej (od 1999 r. konie te są wpisywane do księgi koni rasy małopolskiej);
• –    angloaraby hodowli zagranicznej mogą występować w rodowodzie pod warunkiem, że nie będzie to więcej niż 2 przodków w 3. pokoleniu;
• –    konie pełnej krwi angielskiej mogą występować w ilości nie większej niż 4 przodków w trzecim pokoleniu;
• –    w II i III pokoleniu nie dopuszcza się koni innych ras poza wymienionymi wyżej;
• –    ojcami klaczy urodzonych od 1 stycznia 2006 r. mogą być sprowadzone z zagranicy ogiery z dawnych rodów austro-węgierskich (szczególnie rodu Shagya), pod warunkiem, że nie posiadają w rodowodzie, do trzeciego pokolenia, przodków obcej rasy (rasy hanowerskiej, holsztyńskiej, oldenburskiej itd., czyli ras nie biorących udziału w tworzeniu tej rasy) i uzyskały zgodę prowadzącego księgę na użycie w rozrodzie w populacji chronionej

2.  Zakres prowadzenia oceny wartości użytkowej niezbędny do realizacji programu

Bardzo ważnym elementem przy doskonaleniu zdolności pracotwórczych koni są metody oceny wartości użytkowej i odpowiednie testy wydajności, które umożliwiają oszacowanie wartości hodowlanej wykorzystywanych reproduktorów na podstawie wyników dzielności własnych osiągnięć oraz wyników osiągnięć ich potomstwa.

Ocena wartości użytkowej będzie prowadzona zgodnie z przepisami obowiązującymi przy wpisie koni małopolskich do księgi i będzie obejmowała:

1. typ i pokrój (w skali 100 punktowej, przy wpisie do księgi oraz po ukończeniu 5. roku życia);
2. zdrowie;
3. pomiary biometryczne (przy wpisie do księgi oraz po ukończeniu 5. roku życia);
4. wyniki prób dzielności ogierów i klaczy prowadzonych w następującym układzie:

        Ogiery:
Obecnie działające w rozrodzie ogiery rasy małopolskiej były poddawane najczęściej wierzchowym próbom dzielności. Pozostała jeszcze pewna liczba ogierów starszych, które zdawały polowe próby zaprzęgowe i te, o ile spełniają rodowodowe warunki programu ochrony powinny być dopuszczone do rozrodu w populacji chronionej. Młode ogiery wchodzące, w przyszłości do hodowli powinny zdawać próby dzielności zgodnie z Programem hodowli koni rasy małopolskiej (załącznik 2).
Spełnienie warunków prób alternatywnych opisanych w Programie hodowli koni rasy małopolskiej daje również prawo właścicielowi ogiera do ubiegania się o udział w rozrodzie populacji klaczy objętych programem.

        Klacze:
Klacze mogą być poddawane stacjonarnym lub polowym próbom dzielności określonym regulaminem zawartym w Programie hodowli koni rasy małopolskiej (załącznik 2).

3.  Określenie wielkości populacji biorącej udział w programie

Wielkość aktywnego pogłowia koni rasy małopolskiej przedstawiona jest w Załączniku 1. Przy takiej liczebności populacji można mieć wątpliwości czy pozwoli ona na racjonalne prowadzenie hodowli z uwzględnieniem różnic genealogicznych między liniami hodowlanymi i czy wielkość populacji zagwarantuje kojarzenia wolne od nadmiernego spokrewnienia (depresja inbredowa).

W świetle tego niezwykłej wagi nabiera liczba klaczy rasy małopolskiej wprowadzonych do programu, bowiem jedynie poprzez to pogłowie będzie można wprowadzić do rasy dolew krwi wybranych ze względu na genotyp ogierów, które nie zawsze będą pożądane przez hodowców ze względu na możliwe obniżenie wartości użytkowej potomstwa.

4.  Metody hodowlane

Kryteria selekcji obok wskaźników biometrycznych i pokrojowych, powinny w dużej mierze opierać się na użytkowych wynikach prób dzielności. W hodowli koni zostały dość dobrze poznane związki między cechami użytkowymi i biometrycznymi u selekcjonowanych zwierząt. Wiadomo, że niektóre cechy są skorelowane pozytywnie, inne zaś negatywnie. Selekcja prowadzona w jednym kierunku wpływa również na wiele innych cech, które uchodzą naszej uwadze i trudne są do zbadania. Może się zdarzyć, że cechy, na które prowadzona jest selekcja, mogą być względem siebie antagonistyczne.

Przewiduje się prowadzenie 4. stopniowej selekcji:

I – selekcja źrebiąt i młodych koni na podstawie fenotypowych cech źrebięcia: typ, budowa i rozwój, zdrowie; ruch;
II – selekcja ogierów i klaczy w wieku 3 – 5 lat oraz kwalifikacja ogierów do ZT, a klaczy na remont stanu matek stadnych. Klacze podlegają ocenie przydatności rozpłodowej i hodowlanej polegającej na ocenie cech macierzyńskich wyrażonej jakością odchowanych źrebiąt;
III – selekcja na podstawie wyników oceny użytkowości własnej uzyskanych w czasie stacjonarnych prób dzielności ogierów oraz stacjonarnych lub polowych prób dzielności klaczy;
IV – selekcja na podstawie wyników kompleksowej oceny potomstwa.

Ocena wartości hodowlanej

Zastosowanie metod genetyczno- populacyjnych stanie się możliwe po okresie 10 lat realizacji programu ochrony. Obecnie należy zastosować uproszczone metody oceny wartości hodowlanej ogierów – reproduktorów na podstawie oceny źrebiąt i na podstawie potomstwa wpisywanego do ksiąg.
Ocena ta będzie miała odzwierciedlanie w nadawaniu ogierom jednej z czterech kategorii.

a) sposób doboru zwierząt do kojarzeń
Kojarzenia prowadzone będą w obrębie rasy. Podstawowym kryterium doboru będzie stopień spokrewnienia. Okresowo w celu zapobieżenia występowaniu cech niepożądanych (np. limfatyczności) może być stosowany dolew pełnej krwi angielskiej lub czystej krwi arabskiej.  W przypadku wystąpienia potrzeby zachowania szczególnie cennych rodzin żeńskich i rodów męskich dopuszczalne będzie kojarzenie osobników spokrewnionych w 50% / incest /.

Taki tryb postępowania przyczyni się do genetycznej i fenotypowej konsolidacji chronionej populacji koni małopolskich, zapewniając jej przy tym niezbędny poziom zmienności i “plastyczności” w zakresie właściwości pokrojowych i użytkowych.

Na podstawie zarejestrowanych w programie klaczy i listy zatwierdzonych do reprodukcji ogierów corocznie będzie opracowywana informacja o potencjalnym inbredzie u potomstwa w kojarzeniu każdego ogiera z każdą klaczą. Posiadacze klaczy objętych programem ochrony będą dokonywali kojarzeń zgodnie z zaleceniami prowadzącego księgę.

b) sposób wykorzystania materiału biologicznego
Powszechnie stosowany będzie rozród naturalny, tj. tzw. krycie z ręki. Wykorzystanie zdeponowanego materiału biologicznego będzie możliwe po uzyskaniu zgody podmiotu prowadzącego księgę oraz Instytutu Zootechniki.

c) zakres kriokonserwacji materiału biologicznego
W celu zabezpieczenia ciągłości linii męskich i żeńskich, w uzasadnionych przypadkach materiał biologiczny będzie gromadzony i przechowywany w postaci zamrożonego nasienia od wytypowanych ogierów. Jeżeli zajdzie taka potrzeba, od wytypowanych dawczyń, pobierane będą również zarodki w celu ich zamrożenia. Zdeponowany materiał będzie stanowił rezerwową pulę genów. Materiał biologiczny będzie zdeponowany i przechowywany w Banku Materiałów Biologicznych Instytutu Zootechniki. Ogiery oraz klacze, od których będzie pozyskiwany, zamrażany i przechowywany materiał biologiczny typować będzie podmiot prowadzący księgę dla koni rasy małopolskiej, wspólnie z Grupą Roboczą ds. ochrony zasobów genetycznych koni działającą przy Instytucie Zootechniki.

Podstawy organizacyjne realizacji programu

Programem ochrony zasobów genetycznych koni rasy małopolskiej będą mogły być objęte konie poddane ocenie wartości użytkowej zgodnie z obowiązującymi przepisami, które:

• spełniają warunki wpisu do ksiąg,
• charakteryzują się umaszczeniem i cechami budowy zgodnymi ze wzorcem rasy,
• spełniające warunki określone w punkcie 1. Cele programu. Zasady wyboru klaczy do programu ochrony,
• są regularnie stanowione ogierami wybranymi przez właściciela spośród puli wskazanej przez prowadzącego księgę,
• rodzą jedno źrebię w każdych dwóch kolejnych latach uczestnictwa w programie i odchowują je do wieku co najmniej 2 miesięcy. Źrebięta od klaczy objętych programem muszą być ocenione pod matkami na co najmniej 14 punktów w skali 20-punktowej

Kwalifikacja klaczy do udziału w programie będzie dokonywana przez podmiot odpowiedzialny za realizację programu na podstawie wniosku hodowcy, do którego załączony będzie wykaz klaczy znajdujących się w stadzie.

Przystępujący do programu posiadacz, co najmniej trzech klaczy małopolskich, musi stosować dobre praktyki rolnicze i utrzymywać konie w warunkach zgodnych z przepisami o dobrostanie zwierząt. Klacze muszą być poddawane ocenie wartości użytkowej zaleconej przez prowadzącego księgę. Klacze muszą być użytkowane rozpłodowo i rodzić wartościowe potomstwo. Posiadacz klaczy każdego roku do 30 października składa prowadzącemu księgę,
sprawozdanie z wyźrebień i stanówki od 15 października roku poprzedniego do 15 października roku sprawozdawczego oraz załącza wyniki oceny źrebiąt pod matkami.

Przy rozpatrywaniu wniosku o uczestnictwo w programie ochrony uwzględniane są również:

• warunki przyrodnicze ocenianego ośrodka;
• warunki stajenne (całe zaplecze, stajnie, wybiegi, pastwiska);
• warunki paszowe;
• formy użytkowania koni ;
• możliwość zapewnienia prawidłowej opieki i nadzoru nad końmi.

Podmiot odpowiedzialny za realizację programu w porozumieniu z Grupą Roboczą ds. ochrony zasobów genetycznych koni będzie corocznie prowadził weryfikację koni zakwalifikowanych do udziału w programie, pod kątem przestrzegania zasad określonych w programie. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w realizacji programu klacze, których te nieprawidłowości dotyczą, mogą zostać wykluczone z programu.

Program ochrony zasobów genetycznych koni małopolskich realizowany będzie wspólnie przez:
a) hodowcę – właściciela stada klaczy małopolskich,
b) Polski Związek Hodowców Koni (PZHK) prowadzący księgi stadne dla koni rasy małopolskiej,
c) Instytut Zootechniki koordynujący działania w zakresie ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich,

Za realizację programu ochrony odpowiedzialny będzie Instytut Zootechniki i Polski Związek Hodowców Koni – zasady współpracy i zakres odpowiedzialności zostaną określone w porozumieniu zawartym pomiędzy tymi podmiotami.

Zasady uczestnictwa hodowców w programie określa umowa zawarta pomiędzy hodowcą – właścicielem stada, a podmiotem odpowiedzialnym za realizację programu.

Realizacja programu zgodnie z założeniami uwarunkowana będzie możliwościami zapewnienia środków finansowych na:

a) częściowe pokrycie kosztów utrzymania zwierząt uczestniczących w programie,
b) pokrycie kosztów wykupu materiału hodowlanego zagrożonego likwidacją (klaczy i ogierów z linii zagrożonych wyginięciem), w przypadku wystąpienia takiej konieczności,
c) pokrycie kosztów gromadzenia i przechowywania materiału biologicznego,
d) częściowe pokrycie kosztów zakupu ogierów na punkty kopulacyjne;
e) pokrycie kosztów badań grup krwi lub innych markerów genetycznych;
f) prowadzenie badań naukowych dotyczących charakterystyki populacji, dystansu genetycznego itp.;
g) pokrycie kosztów prowadzenia promocji rasy.
Podmioty zaangażowane w realizację programu będą zabiegały o pozyskanie środków finansowych na jego realizację ze środków budżetowych przeznaczonych na dotacje przedmiotowe dla podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa, programów rolno-środowiskowych, projektów badawczych placówek naukowych oraz ze źródeł pozarządowych.

    Dla wspomagania realizacji programu realizatorzy będą podejmowali dodatkowe działania takie jak:

a) Prowadzenie badań naukowych dotyczących charakterystyki populacji (szczegółowa charakterystyka biometryczna, etologiczna, kontrola stopnia spokrewnienia, dystansu genetycznego, badania grup krwi i innych markerów genetycznych).
b) Tworzenie mechanizmów promocji i reklamy unikalnych walorów koni małopolskich poprzez organizowanie nowych lub wspieranie istniejących już imprez związanych z z tą rasą koni.
c) Organizowanie wystaw hodowlanych (regionalnych i krajowych), prób dzielności, czempionatów.
d) Popularyzacja możliwości szerokiego wykorzystania koni małopolskich w tworzeniu nowych rynków pracy (agroturystyka, aktywizacja terenów wiejskich).

    Prognostyczna część programu

Powodzenie programu powinno opierać się na następujących przesłankach:

• stworzeniu motywacji organizacyjno – finansowych stymulujących liczbowy wzrost populacji koni małopolskich, charakteryzujących się określonym wzorcem pochodzeniowym oraz standardem użytkowym
• wyodrębnienie z populacji koni małopolskich stada chronionego o liczebności gwarantującej powodzenie pracy hodowlanej
• konsekwentne przestrzeganie zasad prowadzenia racjonalnej pracy hodowlanej nad populacją chronioną
• zaplanowanie co najmniej 10 –letniego okresu prowadzenia programu według wyżej opracowanych zasad
• stworzenie nadzoru nad efektami realizacji niniejszego programu
• uświadomienie hodowcom, osobom i instytucjom decydującym o kształcie polskiej hodowli koni, że współczesny konie małopolskie są wynikiem wielowiekowych poczynań hodowlanych poprzednich generacji i jednym ze skarbów polskiej kultury materialnej, których utrata może okazać się bezpowrotną i niemożliwą do odtworzenia na drodze jakichkolwiek zabiegów hodowlanych

Nadzór nad realizacją oraz ocena efektywności działania programu

Nadzór nad realizacją programu ochrony zasobów genetycznych koni małopolskich sprawować będzie Grupa Robocza ds. ochrony zasobów genetycznych koni działająca przy Instytucie Zootechniki.
Grupa Robocza będzie okresowo dokonywać oceny efektywności działania programu poprzez analizę przebiegu realizacji jego celów, w szczególności w odniesieniu do:

• badanie liczby klaczy objętych programem i liczby ogierów dopuszczonych do krycia w chronionej populacji (w cyklu rocznym),
• porównywanie wskaźników biometrycznych oraz wyników prób dzielności (w cyklu trzyletnim);
• badania jakości potomstwa zgodnie z 20 punktową skalą (w cyklu rocznym).

Opracowanie:

• Marian Kaproń
• Iwona Tomczyk –Wrona
• Krzysztof Kordalski
• Maria Jaszczyńska
• Ewelina Cześnik

Projekt programu został przyjęty przez Grupę Roboczą ds. ochrony zasobów genetycznych koni działająca przy Instytucie Zootechniki, na spotkaniu w dniu 16 września 2004 r. oraz Radę Naukową Instytutu Zootechniki na posiedzeniu w dniu 20 października 2004 r.